Godność, wolności, równość, solidarność, prawa obywatelskie, sprawiedliwość – to najważniejsze dobra osobiste przysługujące każdemu obywatelowi Unii Europejskiej. Zostały zebrane w jednym wiążącym prawnie dokumencie: Karcie praw podstawowych UE, która została ogłoszona w 2000 r. i weszła w życie w grudniu 2009 r. wraz z Traktatem z Lizbony. Dla wielu stanowi ważne narzędzie urzeczywistniania praw obywateli UE. Od początku istnienia budzi też sprzeciw niektórych środowisk, przede wszystkim konserwatywno-chrześcijańskich, kwestionujących prawo do zawierania małżeństw homoseksualnych czy dopuszczenie możliwości przerywania ciąży. W kręgach konserwatywno-liberalnych bywa postrzegana jako przejaw „dążenia do jakiejś utopii prawnej”.
Plusy dodatnie
Karta praw podstawowych UE nie jest zwykłym instrumentem unijnego ustawodawstwa. Zawiera podstawowe prawa, które przysługują wszystkim obywatelom Unii i przypomina o zasadach demokracji i praworządności, w oparciu o które powstała Unia Europejska. W ciągu ostatniej dekady Karta pomagała upowszechniać podstawowe prawa obywateli UE oraz zapoczątkowała europejskie prawodawstwo służące ochronie tych praw. Kluczowymi tego przykładami są nowe przepisy dotyczące ochrony danych, równości płci, osób informujących o nieprawidłowościach oraz ofiar przestępstw.
Również przedstawione w grudniu 2020 r. rozporządzenie o usługach cyfrowych (Digital Services Act), zawierające nowe przepisy mające na celu ograniczenie nielegalnych treści, w tym mowy nienawiści, w Internecie, a także wymóg, aby sztuczna inteligencja była projektowana w myśl poszanowania praw podstawowych, zostało sformułowane z uwzględnieniem zasad Karty. Liczący ponad 50 artykułów dokument stanowi nowoczesny katalog praw człowieka, który wzbogaca istniejące uprawnienia i wykracza poza teksty niejednej konstytucji.
Karta wykracza też poza Europejską konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, przyjętą przez Radę Europy w 1950 r. Rozszerza prawa człowieka i zawiera nowe prawa: prawo do ochrony środowiska, prawa osób w podeszłym wieku, prawo do azylu, a nawet prawo do założenia firmy. Dokument podkreśla potrzebę ochrony różnorodności ludzi niezależnie od ich pochodzenia etnicznego, religii, orientacji seksualnej lub z jakiegokolwiek innego względu.
Plusy ujemne
Zdaniem krytyków wymienione w dokumencie wartości humanitarne stały się elementem gry politycznej. Karta i związane z nią wartości oznaczają dla niektórych środowisk, że projekt europejski jest zbyt „lewicowy” i skoncentrowany na ideologii. W konsekwencji nie udaje się rozwiązać takich problemów, jak na przykład kryzys migracyjny, ponieważ Europa nie może zamknąć swoich granic przed nielegalnymi migrantami, powołując się na prawa migrantów przedstawione w Karcie praw podstawowych. Kolejnym argumentem skrajnie prawicowych partii jest to, że prawa uniwersalne są cenione wyżej niż prawa obywateli UE. Przedstawia się również argument, że istnieje polityczna asymetria pomiędzy państwami członkowskimi UE oparta na politycznej zależności i dyscyplinowaniu krajów Europy Środkowej, które buntują się np. przeciwko zasadom polityki migracyjnej proponowanym przez państwa zachodnie.
Instytucje
Trybunał Sprawiedliwości UE odgrywa zasadniczą rolę w wyjaśnianiu treści i esencji praw zapisanych w Karcie. Orzecznictwo Trybunału dotyczące Karty rośnie z dnia na dzień. Z kolei Agencja ds. Praw Podstawowych UE dostarcza danych i informacji na temat przestrzegania praw podstawowych. Na bieżąco monitoruje stosowanie Karty w instytucjach UE i państwach członkowskich. Istnieją również niezależne krajowe instytucje i organy zajmujące się prawami człowieka, które umożliwiają egzekwowanie praw jednostki w praktyce, takie jak na przykład Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce.
Czuwanie nad poszanowaniem unijnego prawa nie stanowi wyłącznie zadania Trybunału Sprawiedliwości UE, ale także sądów w państwach członkowskich. Istotą praworządności jest istnienie skutecznej kontroli ze strony sądów krajowych, mającej na celu zapewnienie zgodności z prawem UE. Zasada praworządności daje gwarancje, że państwa członkowskie i ich obywatele mogą współpracować w duchu wzajemnego zaufania, co ma kluczowe znaczenie dla sprawnego funkcjonowania społeczeństw demokratycznych. Praworządność i prawa podstawowe są ze sobą ściśle powiązane. Prawa podstawowe obywateli nie mogą być skutecznie egzekwowane w sytuacji, gdy nie są poszanowane rządy prawa.
Organizacje społeczeństwa obywatelskiego i niezależne krajowe organy ds. praw człowieka, takie jak krajowe instytucje praw obywatelskich, mają również duże znaczenie w egzekwowaniu zapisów Karty. Odgrywają zasadniczą rolę w podnoszeniu świadomości prawnej obywateli i pomagają im w uzyskaniu skutecznej ochrony sądowej. Są również najważniejszymi partnerami Komisji Europejskiej w działaniach na rzecz promowania i ochrony praw podstawowych, demokracji i praworządności.
Administracje krajowe i lokalne, parlamenty oraz organy ścigania pełnią ważną rolę w promowaniu i ochronie praw wynikających z Karty oraz tworzeniu sprzyjającego otoczenia dla społeczeństwa obywatelskiego i obrońców praw człowieka. Również miasta mają ogromne znaczenie dla promowania kultury wartości i ochrony podstawowych praw swoich mieszkańców. Ostatnio wiele ośrodków miejskich dołączyło do sieci miast praw człowieka.
Pieniądze
Na wsparcie praw podstawowych przeznaczone są fundusze europejskie. Komisja Europejska uruchomiła nowy program „Obywatele, Równość, Prawa i Wartości” z budżetem 1,55 mld euro na 7 lat. Ma on na celu przekształcenie celów politycznych na działania poprzez pomoc organizacjom społeczeństwa obywatelskiego i obrońcom praw obywatelskich w ochronie praw podstawowych i promowaniu kultury wartości w UE. Fundusze te będą również dostępne dla władz krajowych i lokalnych, pod warunkiem, że projekty, od momentu powstania do realizacji, będą w pełni zgodne z literą Karty. Strefy wolne od LGBT nie będą finansowane z tych środków. Ponadto Komisja wprowadziła nowy program finansowania „Sprawiedliwość”, przeznaczony na szkolenia sędziów w zakresie praworządności i stosowania Karty.
Nowa strategia
Stosowanie Karty przez instytucje UE i państwa członkowskie wymaga dalszego impulsu. Ze sprawozdania w sprawie praw podstawowych za rok 2020 i 2019 wynika, że państwa członkowskie nadal nie mają krajowych strategii politycznych promujących wiedzę na temat Karty i jej wdrażanie. Zgodnie z badaniem przeprowadzonym przez Eurobarometr w 2019 r., tylko połowa respondentów słyszała o Karcie i o tym, jakie są korzyści z jej istnienia. Dlatego w grudniu 2020 r. Komisja Europejska przyjęła nową Strategię wdrażania Karty, która wytycza kierunek działań na kolejne 10 lat. Dokument kształtuje się wokół czterech filarów.
- Skuteczne stosowanie przez państwa członkowskie,
- Umocnienie społeczeństwa obywatelskiego,
- Karta jako drogowskaz dla instytucji Unii,
- Zwiększanie świadomości społecznej.
Zdaniem Věry Jourovej, wiceprzewodniczącej Komisji Europejskiej, odpowiedzialnej za wartości i transparentność, „Karta to nasz kompas. Wskazuje drogę, którą należy podążać i nie pozwala nam zejść na manowce”.
Tekst powstał w oparciu o internetową debatę zorganizowaną przez Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce i Agencję ds. Praw Podstawowych UE 25 kwietnia 2021 r.
