Czy demokracja może działać dobrze w czasach kryzysu?

20 lipca 2021 r. Komisja Europejska opublikowała drugi raport o stanie praworządności w UE. Składa się on ze sprawozdania ogólnego, analizującego sytuację w Unii Europejskiej (dostępny tutaj) oraz 27 rozdziałów, które są poświęcone poszczególnym krajom członkowskim (dostępne tutaj). Dokument koncentruje się na wymiarze sprawiedliwości, działaniach antykorupcyjnych, wolności słowa i mediów oraz mechanizmach instytucjonalnych i kontrolnych zapewniających pluralizm polityczny. Opisuje dobre przykłady, ale wskazuje także kwestie wymagające naprawy.

Co Europejczycy myślą o demokracji? Jak spór o praworządność wpływa na jej stan w krajach Unii Europejskiej? Czy demokrację można i należy poprawić? Dlaczego wydaje się działać gorzej w trudnych czasach? Odpowiedziom na te pytania poświęcono dyskusję zorganizowaną 22 lipca 2021 r. w ramach cyklu „Rozmowy o Europie”, prowadzonego przez ośrodek THINKTANK i Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce.

W debacie pt. „Czy demokracja może działać dobrze w czasie kryzysu?” udział wzięli: prof. Adam Bodnar – dziekan Wydziału Prawa Uniwersytetu SWPS i Rzecznik Praw Obywatelskich RP w latach 2015-2021, Konrad Fijołek – Prezydent Rzeszowa, Beata Klimek – Prezydent Ostrowa Wielkopolskiego oraz prof. Radosław Markowski – dyrektor Centrum Studiów nad Demokracją Uniwersytetu SWPS. Spotkanie moderowała dr Małgorzata Bonikowska – prezes THINKTANK, członek Team Europe. Wprowadzenia do debaty podjął się dr Filip Skawiński z Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce.

RYS HISTORYCZNY

Unia Europejska na przestrzeni lat wypracowywała mechanizmy reagowania na zmieniającą się sytuację w krajach członkowskich. W XXI wieku jednym z obszarów spornych okazało się przestrzeganie europejskich wartości. Pierwszym tego typu wyzwaniem była próba powołania
w 2000 r. Jörga Haidera z Austriackiej Partii Wolności (FPO) na urząd kanclerza Austrii – państwa członkowskiego UE od 1995 roku. Unijne instytucje i politycy wyrażali dezaprobatę ze względu na głoszone przez niego radykalne poglądy. [1]

Pojawiło się przekonanie, że trzeba wprowadzić zapisy dotyczące wartości UE do europejskiej legislacji. Opracowano więc w 2000 roku Kartę Praw Podstawowych UE, opierając się na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Rady Europy.[2] Określała ona dobra osobiste przysługujące każdemu obywatelowi UE (godność, wolność, równość, solidarność, prawa obywatelskie, sprawiedliwość). Wprowadzono ten dokument do projektu unijnej konstytucji, a po jej odrzuceniu w 2005 r. w wyniku negatywnych referendów we Francji i Holandii, włączono go do Traktatu Lizbońskiego (wszedł w życie w grudniu 2009 roku).[3] Jednocześnie, art. 7 traktatu zawierał zapisy o możliwości dyscyplinowania państwa, którego rząd działa niezgodnie z wartościami europejskimi, określonymi w art. 2 (praworządność, pluralizm polityczny, demokracja, wolność słowa, prawa człowieka).

Głębsze problemy związane z praworządnością w krajach członkowskich UE rozpoczęły się, gdy Viktor Orban został premierem Węgier (2010) i zaczął wprowadzać zmiany, m.in. podporządkowujące sądownictwo władzy wykonawczej. Gdy podobny kurs obrał nowy rząd
w Warszawie, Komisja Europejska zdecydowała się uruchomić art. 7 TUE wobec Polski (grudzień 2017) - pierwszy raz w historii UE.[4] Kilka miesięcy później, Parlament Europejski uchwalił rezolucję uruchamiającą tę samą procedurę wobec Węgier (wrzesień 2018).[5] Wkrótce okazało się jednak, iż
w praktyce zdyscyplinowanie kraju członkowskiego w oparciu o zapisy art. 7 jest trudne ze względu na konieczność uzyskania jednomyślności w Radzie UE, aby stwierdzić naruszenie praworządności i móc wprowadzić sankcje (tzw. “opcja atomowa”).

W związku z uchwaleniem 17 grudnia 2020 roku budżetu ogólnego UE na lata 2021-2027
oraz nowego Funduszu Odbudowy (NextGenerationEU), 1 stycznia 2021 roku weszło w życie rozporządzenie wprowadzające tzw. klauzulę warunkowości. Wiąże ona wypłatę funduszy unijnych krajom członkowskim od przestrzegania przez nie zasad praworządności.[6] Rozporządzenie zostało zaskarżone przez Polskę i Węgry do Trybunału Sprawiedliwości UE
w kontekście zastosowanej podstawy prawnej. Sędziowie mają się zająć tą sprawą w październiku
a wyrok jest spodziewany do końca 2021 roku. Komisja została zobowiązana przez Radę Europejską do nie uruchamiania działań związanych z klauzulą dopóki nie będzie wykładni Trybunału, jednocześnie jednak Parlament Europejski naciska na Komisję, aby już stosowała obowiązujące prawo.

Unia Europejska uruchomiła także program „Prawa i Wartości”. Jest to specjalny fundusz dla organizacji pozarządowych, które stoją na straży wartości europejskich i wspierają demokrację. Program ma działać analogicznie do Funduszy Norweskich, bezpośrednio wspierając NGO-sy.

Źródło: https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780198766902.001.0001/acprof-9780198766902

RAPORTY O STANIE PRAWORZĄDNOŚCI

W odpowiedzi na zarzuty, iż art. 7 stał się elementem walki politycznej przeciwko rządom
w Budapeszcie i Warszawie, Komisja Europejska zdecydowała się wprowadzić stały monitoring przestrzegania art. 2 czyli europejskich wartości w postaci „Raportów o stanie praworządności”. Jest to coroczny przegląd sytuacji we wszystkich 27 krajach członkowskich pod kątem 4 kluczowych obszarów:

Wymiar sprawiedliwości
Ramy antykorupcyjne
Pluralizm i wolność mediów
Inne kwestie instytucjonalne związane z systemem kontroli i równowagi.

Drugi „Raport o stanie praworządności w UE”, opublikowany 20 lipca 2021 r., analizuje sytuację w całej UE i poszczególnych państwach członkowskich. Składają się na nią zarówno pozytywne aspekty i dobre praktyki obecne w każdym kraju, jak i wyzwania, którym musi on sprostać. KE zastosowała tę samą metodykę i wzięła pod uwagę te same aspekty we wszystkich państwach członkowskich.

KOMENTARZE UCZESTNIKÓW DEBATY

Radosław Markowski

Systemy autorytarne wydają się być bardziej zdolne do tzw. cudów gospodarczych (economic miracle) niż państwa demokratyczne. Widać to choćby na przykładzie Singapuru czy Chin. Demokracja przegrała także z „dzikimi siłami” rynku podczas kryzysu gospodarczego w 2008 r. Kiedy jednak weźmiemy pod uwagę redystrybucję dóbr i kontrolę społeczną, zdecydowanie przodują systemy demokratyczne.
Duże badania europejskie na temat systemu demokratycznego pokazały, że to, co ludzie w danym kraju myślą o demokracji i o tym jak ona faktycznie funkcjonuje odpowiada temu, w jaki sposób wypowiadają się na ten sam temat eksperci. Czego zatem brakuje u nas, w Polsce? Przede wszystkim obywateli, czyli odpowiedzialnego i zaangażowanego społeczeństwa obywatelskiego.
Aktywność polityczna jest ulokowana bardzo nisko w hierarchii ludzkich priorytetów. Na co dzień jedynie 5 proc. obywateli zajmuje się aktywnie kwestiami politycznymi. Mobilizacja się zwiększa w szczególnych okolicznościach, np. przed wyborami. Wynika to z faktu, iż większość ludzi jest zajęta swoimi codziennymi sprawami i polityka ich nie interesuje.
Człowiek nie rodzi się demokratą, trzeba go do tego wychować. Stajemy się demokratami dzięki socjalizacji i edukacji.
Widzę pewną analogię między Polską a tym, co działo się niedawno w Stanach Zjednoczonych. Kiedy tracąca powoli przewagę większość, czyli biali Anglosasi wyznania protestanckiego (White Anglo-Saxon Protestant) zauważyli, że za 5-10 lat ich świat i styl życia, w którym wyrośli może zniknąć i że mogą się stać mniejszością, zaczęli walkę z wartościami demokracji, m.in. poprzez łamanie praworządności i podważanie wyników wyborów. Podobnie jest w Polsce, gdzie środowiska konserwatywne czują się zagrożone, bo tracą przewagę. Te odczucia potwierdzają badania: polskie społeczeństwo staje się liberalne, otwarte i kosmopolityczne. Konserwatyzm więc zaczął walczyć o zachowanie dominującej pozycji, co jednak nie odwróci zachodzących procesów społecznych.
Ograniczenia wprowadzane obecnie przez Ministerstwo Edukacji i Nauki sprawią, że część nauczania wyjdzie poza mury szkoły a wiedza będzie uzupełniana gdzie indziej. Długookresowo, taka konserwatywna polityka „otrzeźwi” społeczeństwo, bo zbyt radykalne i ortodoksyjne podejście zazwyczaj daje efekt odwrotny.

Konrad Fijołek

Starania o fotel prezydenta Rzeszowa zaczynałem w atmosferze braku wiary w to, że moja wygrana w ogóle jest możliwa. Panowało przekonanie, że ludzie nie czują, że mają realny wpływ na wynik wyborów w starciu z machiną państwową. Kiedy okazało się, że zwyciężyłem, i to w pierwszej turze, mieszkańcy odzyskali wiarę w demokrację, bo poczuli, że ich mobilizacja i zaangażowanie coś zmieniło. Do dziś reagują entuzjazmem, gdy widzą mnie na ulicy i szczerze gratulują wyboru na prezydenta miasta.
Przyszłość demokracji, głównie samorządów, upatruję w mocnym włączaniu mieszkańców do procesu decyzyjnego. Doświadczenie rzeszowskie pokazuje, że powinniśmy postawić na demokrację bezpośrednią i wesprzeć ją nowoczesną technologią. Używając swoich smartfonów obywatele mogliby na przykład głosować nad projektem budżetu obywatelskiego i decydować na co mamy przeznaczać fundusze. Przyspieszyłoby to podejmowanie decyzji a mieszkańcom dało poczucie większej sprawczości i bycia włączonymi we współdecydowanie o sprawach ich miasta.
Dziś młodzi ludzie wiedzę o świecie, ale też swoim mieście i okolicy czerpią głównie z internetu i mediów społecznościowych. W ten sposób też się komunikują. To oznacza, że sieć stała się na dobre elementem procesu demokratycznego. Przed wyborami prezydenckimi
w Rzeszowie nie odwiedzałem szkół a mimo to głosowało na mnie aż 80 proc. uczniów. Wiedzę o mnie musieli czerpać z innych źródeł, czyli z sieci.
Warto traktować obywateli jako swoich sojuszników i sprzymierzeńców. Dla nas, samorządowców, są jak tarcza, bo mogą chronić przed popełnianiem błędów. Dzięki wcześniejszym konsultacjom z mieszkańcami łatwiej podjąć decyzje i są one przez nich lepiej rozumiane. To ma szczególne znaczenie w sytuacjach trudnych lub spornych.

Beata Klimek

Demokracja jest ustrojem, nad którym musimy nieustannie pracować. Czy wystarczająco dobrze pielęgnujemy wartości demokratyczne? Dziesięć lat po tragedii na norweskiej wyspie Utoya wyraźnie widać, że ekstremizmu i rasizmu jest w Europie coraz więcej. Zachodzą wielkie globalne procesy społeczne, którymi nikt nie zarządza, albo są wykorzystywane przez polityków w doraźnej grze o władzę. To sprawia, że w czasach trudnych demokracje słabną.
Nie ma demokracji bez edukacji oraz ciągłego budowania świadomości obywateli, poszerzania ich wiedzy na temat funkcjonowania państwa i procesów społecznych. Dotyczy to zwłaszcza młodych ludzi, z którymi trzeba rozmawiać i pomagać im przechodzić przez zdarzenia, których są świadkami, a które mogą wywołać w nich wiele różnych emocji. Tak się stało na przykład po zabójstwie Pawła Adamowicza, które dla wielu było wstrząsem.
W Ostrowie Wielkopolskim zaczęliśmy rozmowy z młodymi o konsekwencjach mowy nienawiści i braku tolerancji, o godności człowieka i sposobach jej ochrony.
Jako samorządowcy jesteśmy wciąż ograniczani przez władzę centralną. Teraz na przykład zmiany proponowane przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w konsekwencji uniemożliwią samorządowcom spotkania z uczniami w szkole bez zgody kuratora. A przecież gdzieś trzeba młodzież uczyć samorządności, to bardzo istotna wartość, pomaga budować i cementować lokalne wspólnoty. Wolne i niezależne samorządy są jednym z niezbywalnych elementów demokracji. Jeśli nie będzie można tego robić w szkołach, będziemy organizować spotkania edukacyjne w urzędzie miasta.
Należy rozwijać dialog społeczny i inicjatywy takie jak choćby budżet obywatelski oraz namawiać mieszkańców do współdecydowania. Jestem prezydentem Ostrowa Wielkopolskiego od 2014 r. i wiele czasu poświęcam na bezpośrednie kontakty z mieszkańcami. Staję z nimi twarzą w twarz, przekazując sprawozdania z działań. Nie unikam również tematów trudnych, jednocześnie zdając sobie sprawę z tego, że nie jestem w stanie sprostać wszystkim wyzwaniom i oczekiwaniom. Prezydent, który nie słucha swoich obywateli nie ma szans na reelekcję. Trzeba skracać dystans pomiędzy władzą a obywatelami.

Adam Bodnar

Podczas mojej kadencji rzecznika obserwowałem zmianę sposobu myślenia o konstytucji oraz prawach i wolnościach obywatelskich. Jeszcze kilka lat temu, gdy organizowaliśmy 20 rocznicę uchwalenia Konstytucji RP, miałem poczucie, że jesteśmy na imprezie pogrzebowej. Potem jednak w przestrzeni publicznej wydarzyło się wiele rzeczy, które zwróciły uwagę na znaczenie prawa. Dziś wielu ludzi uświadamia już sobie, że wolności obywatelskie są czymś realnym, bardzo istotnym dla naszego życia.
Wszystko się zaczyna i kończy na obywatelskości. Na ile jesteśmy aktywnymi obywatelami i potrafimy skorzystać z naszych praw i wolności? Na ile nakłaniamy współobywateli i współobywatelki, aby z nich korzystali? Dobrym przykładem działań obywatelskich jest inicjatywa „Tour de Konstytucja” mająca na celu m.in. propagowanie wiedzy o prawach i wolnościach obywatelskich. Projekt dociera do dużych miast, ale przede wszystkim do mniejszych miejscowości i wiosek w całej Polsce. A więc okazji do rozmowy o konstytucji i wolnościach obywatelskich nie brakuje, tylko nie zawsze sobie to uświadamiamy.

Nawet jeśli działania władzy centralnej wprost zmierzają do ograniczenia możliwość dyskusji z młodzieżą na temat demokracji i swobód obywatelskich w przestrzeni szkolnej, to jednak nic nie stoi na przeszkodzie, aby je zorganizować poza szkołą, w przestrzeni publicznej lub w urzędzie miasta. Samorząd może prowadzić działania edukacyjne dotyczące samorządności i demokracji, np. poprzez zdawanie relacji z bieżących działań i podejmowanych decyzji. Pytanie czy mamy wystarczającą motywację i – kolokwialnie mówiąc – czy nam się chce. Ponieważ czasy są nadzwyczajne potrzeba nadzwyczajnego podejścia społeczeństwa. W Polsce za mało szukamy i zbyt rzadko zastanawiamy się jak wykorzystać przestrzeń działalności obywatelskiej. Zbyt często działamy rutynowo.

WNIOSKI Z DEBATY

Demokracja jest ustrojem, nad którym musimy nieustannie pracować. Nie może dobrze działać bez udziału świadomych i przygotowanych do tego obywateli.
Praworządność jest podstawą wszystkich praw, również praw podstawowych. Dlatego zachowanie zasady praworządności we wszystkich krajach UE jest niezbędnym warunkiem kontynuowania projektu europejskiego.
Jednym z niezbywalnych elementów demokracji są wolne i niezależne samorządy. Ograniczenia nakładane przez rządy powinny skłonić lokalnych liderów do jeszcze bardziej otwartego podejścia do obywateli. Konieczne jest poszukiwanie alternatywnych sposobów działania w celu wzmacniania demokracji bezpośredniej i poszerzaniu udziału ludzi w rządzeniu.
Samorząd może wziąć na siebie odpowiedzialność za działania edukacyjne dotyczące samorządności i demokracji oraz inicjować rozmowy o konstytucji i swobodach obywatelskich.
Szczególnie ważna jest edukacja młodego pokolenia. Warto w tym celu wykorzystać wszelkie dostępne możliwości kontaktu z obywatelami, również formuły i kanały stworzone przez rewolucję technologiczną, zwłaszcza media społecznościowe.
Warto wprowadzać i stosować duńską wersję demokracji, m.in. panele technologiczne. Sprawdzają się one jednak jedynie na poziomie mikro (miast i samorządów) a nie makro (całego państwa). Aby je przeprowadzić konieczne jest spełnienie kilku warunków np. kryterium apolityczności oraz wyszkolenie ekspertów do dyskusji. W założeniu eksperci otrzymują od naukowców niezbędną wiedzę i na jej podstawie muszą osiągnąć konsensus i podjąć decyzję, np. o tym, gdzie zlokalizowanie zostanie wysypisko śmieci.
Demokrację i obywatelskość najlepiej budować poprzez włączanie mieszkańców do procesu decyzyjnego. Ponieważ czasy są nadzwyczajne potrzeba nadzwyczajnego zaangażowania obywateli.
W Polsce za mało szukamy i zbyt rzadko zastanawiamy się jak wykorzystać przestrzeń działalności obywatelskiej. Zbyt rzadko wykraczamy poza ustalone ramy działania. Demokracji potrzeba innowacji.